Ιστορικό
Η Μικρασιατική καταστροφή και η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας – όπως ορίστηκε από τη Σύμβαση της Λωζάνης το 1923 – οδήγησε σε μαζική εισροή πληθυσμών στο ελληνικό κράτος. Περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Έλληνες από τη Μικρά Ασία αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα, αυξάνοντας τον πληθυσμό της χώρας κατά 25% μέσα σε δύο χρόνια, οδηγώντας σε στεγαστική κρίση. Ανάμεσα στις περιοχές ανά την Ελλάδα, οι οποίες αναπτύχθηκαν για την εγκατάσταση των προσφύγων, ήταν και η σημερινή Νίκαια, στα δυτικά της Αττικής. Μέχρι την εγκατάσταση των προσφύγων, η περιοχή είχε ελάχιστους κατοίκους.
Δεδομένης της τεράστιας άδειας γης, η έκταση προσφέρθηκε για στέγαση προσφύγων με απαλλοτρίωση ιδιωτικής και δημόσιας γης. Αρχικά δύο ήταν οι κύριοι φορείς που διαμόρφωσαν τον προσφυγικό οικισμό και την αστική ανάπτυξη της περιοχής. Το πρώτο ήταν το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ) μεταξύ 1922 και 1925, και η περαιτέρω ίδρυση ενός διεθνούς ανεξάρτητου φορέα, της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), που δραστηριοποιήθηκε μεταξύ 1923 και 1930.
Όπως οι περισσότεροι Μικρασιατικοί προσφυγικοί οικισμοί, έτσι και η Νίκαια αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα μέσω διαφορετικών μηχανισμών, δημιουργώντας μια πληθώρα τυπολογιών ελάχιστης κατοικίας. Από διώροφες κατοικίες για πολλές οικογένειες, μονώροφα ψηλά σπίτια που δεν ξεπερνούσαν την έκταση των 35 τ.μ., προκατασκευασμένες παράγκες που στάλθηκαν από τη Γερμανία, έως κατασκευές που αναπτύχθηκαν μέσω της αυτοστέγασης σε οικόπεδα που παραχωρήθηκαν ή αγοράσθηκαν από το κράτος. Μια άλλη σημαντική τυπολογία που συναντάμε στη Νίκαια είναι αυτή των διώροφων πολυκατοικιών, οι οποίες διατάσσονται με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν εσωτερικές κοινόχρηστες αυλές.
Τον τελευταίο αιώνα, η Νίκαια έχει αλλάξει τόσο κοινωνικοοικονομικά, πολιτισμικά, όσο και χωρικά. Τον τελευταίο αιώνα, πέρα από τους αρχικούς Μικρασιάτες πρόσφυγες, έχει προσφέρει κατοικία και σε νεότερους μετανάστες. Τη δεκαετία του 1970, κάτοικοι από επαρχιακές περιοχές της Ελλάδας εγκαταστάθηκαν στη Νίκαια, ενώ από το 1990 και μετά έχουμε την εγκατάσταση οικονομικών μεταναστών από άλλες χώρες στην περιοχή. Τα παραπάνω οδηγούν σε ένα ποικιλόμορφο αστικό τοπίο, το οποίο αντανακλά τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες που εντοπίζονται στον τοπικό πληθυσμό. Αυτό το ποικιλόμορφο τοπίο αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την έρευνα σχετικά με την κοινωνική ζωή γύρω από τις αυλές και τη διερεύνηση των δυνατοτήτων τους να καλλιεργήσουν κοινά σημεία αναφοράς, να χτίσουν κοινωνική συνοχή και να διευκολύνουν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ διαφορετικών δημογραφικών ομάδων στην περιοχή.
Σπίτια
Στα δεξιά παρουσιάζονται οι διαφορετικές τυπολογίες στέγασης προσφύγων στην περιοχή, μαζί με παραδείγματα του πώς μοιάζουν σήμερα. Στο χάρτη παρουσιάζονται τα εναπομείναντα προσφυγικά στην περιοχή σήμερα (2022).
Δύο πρόσθετα διαγράμματα παρουσιάζουν τυπολογίες οικοδομικών τετραγώνων, καθώς και τις παρεμβάσεις πολιτικής και ιδιοκτησίας που όρισαν τις χωρικές μεταλλάξεις του δομημένο υ περιβάλλοντος στο χρόνο.
Πηγές: Μ.Β. Λαυρεντιάδου, Ν.Α. Αθανασοπούλου (2012), «Η περίπτωση των κοινόχρηστων χώρων των προσφυγικών τετραγώνων στην πόλη της Νίκαιας», Ε. Τούση (2014) «Ο αστικός χώρος ως πεδίο μετασχηματισμών υπό το πρίσμα του προσφυγικού ζητήματος», Αρχείο Δήμου Νίκαιας – Αγ. Ιωάννη Ρέντη (1931) «Χάρτες Κτηματογράφησης Ν. Κοκκινιάς», Προσφυγικόν Ημερολόγιον, (1925) σ. 75-82., επιτόπια παρατήρηση.
Αυλές & Πάροδοι
Σε μια πόλη όπως η Αθήνα με περιορισμένους δημόσιους χώρους, το πυκνό αστικό τοπίο της Νίκαιας με το εκτεταμένο δίκτυο πεζόδρομων και αυλών παρουσιάζει μια μοναδική μελέτη περίπτωσης. Με βάση το Στρατηγικό Σχέδιο του δήμου, υπάρχουν χώροι πρασίνου (αυλές ή πάροδοι) σε περίπου 77 οικοδομικά τετράγωνα. Ωστόσο, μετά από μια αναλυτική καταγραφή στην περιοχή, τα οικοδομικά τετράγωνα που έχουν κάποιο κοινόχρηστο χώρο στο κέντρο τους ξεπερνούν τα 130. Τα 62 από αυτά έχουν εσωτερικό αίθριο - αυλή, ενώ τα υπόλοιπα έχουν δίκτυα παρόδων. Στο παρελθόν, οι αυλές συχνά χρησιμοποιούνταν ως κοινόχρηστα πλυντήρια, είχαν πηγάδια και κήπους. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργούσαν μια αίσθηση προέκτασης των σπιτιών, αφού χρησιμοποιούνταν από κοινού από τους κατοίκους, δημιουργώντας "κατωφλιακές" συνθήκες μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας. Συνεπώς, στο παρελθόν οι αυλές υπήρξαν τόποι κοινωνικής αλληλεπίδρασης, αλλά πώς χρησιμοποιούνται σήμερα και τι επιφυλάσσει το μέλλον τους;
Το 2018 ο δήμος Νίκαιας ξεκίνησε ένα έργο ανάπλασης για έξι αυλές στα οικοδομικά τετράγωνα μεταξύ των οδών Κύπρου, Ηλιουπόλεως, Αμυραδάκη και Αμερικανίδων Κυρίων. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Αττική». Μέσω της ανάπλασης, οι αυλές επωφελήθηκαν από πολύ αναγκαίες αναβαθμίσεις του δημοσίου χώρου, όπως νέες πλακοστρώσεις και αστικό εξοπλισμό, συμπεριλαμβανομένων φωτιστικών, καθισμάτων, και απαγορευτικά στάθμευσης αυτοκινήτων. Το 2020, μια πρόσθετη μελέτη του Δήμου αναφέρει την ανάπλαση άλλων 23 αυλών σε όλη την πόλη. Η προσέγγιση του δήμου για την ανάπλαση των αυλών αντιμετωπίζει ορισμένα από τα βασικά προβλήματα των δημόσιων χώρων αυτών, ειδικά όσον αφορά την ασφάλεια των πεζών, τα οποία δεν έχουν αντιμετωπιστεί εδώ και χρόνια. Ωστόσο, οι αναπλάσεις πραγματοποιούνται με τρόπο από πάνω προς τα κάτω, αφήνοντας περιορισμένες ευκαιρίες για εμπλοκή των πολιτών. Η ανάπλαση του δημόσιου χώρου από πάνω προς τα κάτω είναι μια κοινή πρακτική στην Ελλάδα και άλλα κράτη της ΕΕ. Αυτό συμβαίνει λόγω της έλλειψης πόρων για πολεοδομικό σχεδιασμό, της τάσης για ελαχιστοποίηση ρίσκου από δημόσιους φορείς, αλλά και της μη ευρέως αναγνωρισμένης αξίας της ενδυνάμωσης και συμμετοχής των πολιτών σε τοπικά θέματα. Στην προκειμένη περίπτωση, η ανάπλαση των αυλών από πάνω προς τα κάτω, φαίνεται να άφησε περιορισμένες ευκαιρίες για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι αυλές έχουν εξελιχθεί και χρησιμοποιούνται, και πώς θα μπορούσαν να συμβάλλουν σε θέματα κοινωνικής συνοχής και ενδυνάμωσης.
Μάθε περισσότερα
Υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία για την ιστορία και την κοινωνικοχωρική ανάπτυξη της Νίκαιας, καθώς και πολλά πρόσφατα έγγραφα που σκιαγραφούν τις δυνατότητες του μέλλοντος της περιοχής, όπως το στρατηγικό σχέδιο του δήμου και οι τεχνικές εκθέσεις για την ανάπλαση των αυλών. Ρίξε μια ματιά στο διαθέσιμο υλικό στα αριστερά και διερεύνησε τους ανάλογους ιστοτόπους.
